Kulturno-historijsko naslijeđe Kiseljaka u prahistorijskom razdoblju
Život na prostoru Kiseljaka još je od prahistorijskog razdoblja naseljen, a svjedočan-
stva su mnogobrojna, što potvrđuju brojni arheološki nalazi. Kiseljak je smješten u
proširenoj dolini rijeke Fojnice i Lepenice, na raskrsnici puteva iz Fojnice, Visokog i
Kreševa, mjesta koja su izuzetno značajna za rudarsku djelatnost. Stoga, mjesta u
Kiseljaku poput Han Ploče, Podastinja, Višnjice i Gromiljaka itekako su spadala u
red značajnih naselja kako u za vrijeme nezavisnosti Ilira tako i za vrijeme okupaci-
je Rimljana. Konfiguracija tla i geografski položaj pružali su u njegovoj užoj okolici
mogućnost za stalno nastanjivanje još od prahistorijskog doba na što upućuju, osim
brojnih toponima; Gradina, Gradac, Gradište i brojni arheološki nalazi pronađeni to-
kom istraživanja, obavljanja infrastrukturalnih radova ili slučajnim pronalaskom. Na-
jstariji pronađeni tragovi ljudskog života na području današnjeg Kiseljaka potiču još
iz neolita. Jedno od naselja iz mlađeg kamenog doba ležalo je na prostoru između
katoličke crkve, muslimanskog mezarja i hotela “Dalmacija”, a drugo na Han Ploči.
Na Ban brdu i na brdu Rat u Draževićima također su nađeni tragovi starih naselja,
čiju kulturnu pripadnost je, zbog pomanjkanja tipičnih primjeraka, bilo nemoguće
utvrditi, a vjerovatno pripada butmirskoj kulturi.
Najstariji stanovnici bosansko-hercegovačkog prostora su Iliri. Ilirska gradinska nasel-
ja imamo širom kiseljačke općine. Jedan od poznatijih lokaliteta nalazi se na gradini
Crkvina, za koji se u narodu sačuvao i naziv Stijena. Na ovoj gradini evidentirani su:
veća količina prahistorijske gradinske keramike iz srednje bronzanog doba, željez-
na troska i ilirska kaciga (pronađeni su 1908. u zaseoku Ukućevci, na južnoj padini
Crkvine. Kaciga nalazi se u Zemaljskom muzeju). Po prostranstvu i obilju arheološkog
materijala gradina spada među najveće u Bosni i Hercegovini. Uz ovu gradinu je i
jedno manje ilirsko naselje u zaseoku Bijele Vode, iznad korita rijeke Fojnice i ceste
prema Visokom.
Jedan dio te keramike po svojim oblicima i fakturi karakterističan je za srednje bron-
zano doba. Tragovi prahistorijske arhitekture nisu utvrđeni, budući da je na jednom
dijelu gradine kasnije podignuto antičko utvrđenje, a konstatirani su i ostaci iz sredn-
jeg vijeka. U prilogu imamo dvije kacige iz Podastinja koje su veoma važne za ma-
terijalno kulturno-historijsko naslijeđe ne samo Kiseljaka nego i Bosne i Hercegovine.
Jedno od najznačajnijih naselja Kiseljaka, a prije spomena imena Kiseljak jeste
Podastinje. Udaljeno od centra Kiseljaka sjeverno 2 km. Na širem području naselja
evidentirani su ostaci prapovijesne gradinske keramike, željezne troske, ostaci rimsk-
og građevinskog materijala (crijep), temelji rimske zgrade, odlomak kamene ploče
sa dijelom natpisa, rimskog novca, rimske naseobine, stela sa natpisom na brežuljku
Crkvina, kasnoantička utvrda – refugij, ostaci kasnoantičke crkve, te nekropole sa
stećcima na lokalitetima: Crkvina, Grčko/kužno groblje.
Iz Podastinja potiče i jedan depo rimskog novca pronađen na brežuljku
Humcu, 1884. godine. Jedan dio tog novca nalazi se u Zemaljskom muzeju u Sara-
jevo, drugi u Arheološkom muzeju u Zagrebu, a treći u zbirci Franjevačkog samos-
tana u Fojnici. Novci potiču od raznih rimskih careva iz dinastije Antonina, počevši
od Septimija Severa (193-211. n. e.) do Galijena (253-268. n. e.).
