Gradine kao dio kulturnog naslijeđa Kiseljaka
Gradine kod Kiseljaka su svjedočanstvo o naseljenosti u bronzanom i željeznom dobu u vrijeme kada su na teritoriji srednje Bosne živjeli pripadnici ilirskog plemena Dezitijata. Dezitijati su poznati kao nosioci razvoja srednjobosasanske kulturne grupe.
Dezititajstsku teritoriju moguće je podijeliti u 8 glavnih zona prostorne koncentracije željeznodobnih gradina centralnobosanske skupine, od kojih se prve četiri smatraju dominantnijim:
- Zenička kotlina
- Srednji i donji tok Lepenice (Kiseljak) sa gradinom Oštrik-Kiseljak kao dominantnom.
- Sarajevsko polje, sa kompleksom Debelo Brdo-Soukbunar-Zlatište kao središtem
- lašvansko-travničko područje s tokom rijeke Bile
- šire okruženje visočke doline s odgovarajućim tokom rijeke Bosne,
- šire kakanjsko područje,
- gradinska koncentracija južno od ušća rijeke Krivaje u Bosnu.
Oštrik u Kuliješu kod Kiseljaka, s branjenim prostorom veličine cc 500 X 200 m, i s više koncentričnih bedema spada među najveća gradinska naselja u Bosni. Gradina je situirana na vrlo važnom mjestu između današnjeg Kiseljaka i Hadžića, odnosno pruža se od lepeničkog porječja prema sarajevskom području sa njegove zapadne strane. Gradina je još uvijek neispitana. Gradac, Višnjica, Kiseljak, je takođe znatnijih dimenzija, čiji zaravnjeni plato zauzima površinu od nekoliko hektara.
Za navedene gradine se uočava međusobna ovisnost njihovih položaja pa je moguće izvesti nekoliko zaključaka:
- kroz dolinu rijeke Lepenice se pružala komunikacija koja je počinjala od njenog ušća u Fojničku rijeku
- ova komunikacija se vezala za dolinu rijeke Bosne kod Visokog, preko doline Fojničke rijeke
- od Visokog postojala je komunikacija u pravcu sjevera, prema Zenici, Kaknju i Bobovcu dolinom Stavnje i prema Sarajevu u pravcu juga.
Nijedno od protohistorijskih naselja nije doseglo nivo grada u antičkom, odnosno mediteranskom smislu, i ako neka od njih nisu bila samo poljoprivredna naselja.
Naseobinska kultura ilirskog perioda najvećim dijelom uništena je u periodu Batonovog ustanka. Nakon toga Rimljani su promijenili naseobinsku kulturu, gradeći naselja u ravnicama i pristupačnijim terenima.
